Zasluge za osnivanje srpske srednjevekovne medicine, kao i za osnivanje prvih bolnica u manastirima, Hilandaru 1191. godine i Studenici 1208. godine, pripadaju Svetom Savi.
Rođen je u deževačkom kraju, na planini Goliji, kao najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje – Svetog Simeona Mirotočivog. Ne zna se tačna godina njegovog rođenja, obično se pominje 1169. ili 1174. godina. Iako je pripreman da bude vladar, još kao mladić odlazi na Svetu Goru, gde se zamonašio i dobio monaško ime Sava. Još za života je proglašen ”svecem koji hoda”, a njegove zasluge za srpski narod su mnogostruke. Sveti Sava je izdejstvovao samostalnost (autokefalnost) srpske pravoslavne crkve i postao njen prvi arhiepiskop 1219. godine. Stvarajući srpsku crkvu, Sava je stvarao i srpsku državu i kulturu. Smatra se utemeljivačem naučne medicine i farmacije, kao i prvim piscem stručne medicinske literature i zako-nodavstva u Srbiji. Putujući po svetu donosio je lekovito bilje, zapise i knjige. Zahvaljujući tome, Srbi su se u srednjem veku lečili na savremen način pod uticajem vizantijske, francuske i italijanske medicine. Već tada su postojale medicinske knjige prevedene sa latinskog jezika koje su se zvale ”lekaruše”. Srbi su već u XII veku poznavali Hipokratova i Dishoridova dela, i to je istovremeno početak naše naučne medicine i farmacije. 1199. zajedno sa svojim ocem Stefanom Nemanjom, koji se odrekao prestola i zamonašio, osnovao je prvu bolnicu u Hilandaru. Godinu dana kasnije izdao je Hilandarski tipik, prvi crkveno-pravni spis, u kojem je propisao brigu o bolesnicima kao jednu od dužnosti hilandarskih monaha. Po povratku sa Svete Gore 1208. godine, otvorio je prvu bolnicu na teritoriji Srbije u manastiru Studenici, po vizantijskim manstirskim uzorima. Bolnica se zvala ”Sveti Duh”. U okviru bolnice Sava je odvojio odeljenje za duševne bolesnike od odeljenja za telesne bolesnike. 1215. godine izdao je Studenički tipik, koji je propisao pravila ophođenja sa bolesnicima.
“Letopisci beleže da su posebnim karantinskim odajama monasi pružali pomoć obolelima, kljastima i ubogima, a pretpostavlja se da su uglavnom molitvama lečeni vernici sa duševnim tegobama. O bolesnima su brinuli monasi izabrani po svojim posebnim manirima i osećanjem za pomoć drugom čoveku.”
Po načinu lečenja naše bolnice spadaju u najstarije u Evropi.
Nezavisno od bolnica, postojali su i hospitali (azili), u kojima su bili smešteni neizlečivi bolesnici, siromasi i napuštene osobe. Studenička bolnica je bila medicinska ustanova u pravom smislu reči i zaslužuje da dobije svoje mesto u istoriji evropske medicine. U tekstu ”Bolnica Svetog Save u manastiru Studenica” Relja Katić objašnjava da sa ovom i hilandarskom bolnicom, kao i sa medicinskim spisima nastalim u XII i XIII veku u manastiru Hilandaru, Srbi ulaze u porodicu evropske medicine. U tadašnjoj srpskoj medicini bilo je dobro poznato učenje autora antičke medicine (Hipokrata, Aristotela, Galena i dr.), zatim autora čuvene aleksandrijske medicinske škole, ranovizantijske, salernske i monpeljeske medicinske škole, itd. U prilog ovom idu i sačuvani prepisi najstarijeg srpskog terapijskog zbornika, nastalog krajem XIII ili početkom XIV veka. Kao najubedljiviji dokaz za gornje tvrđenje bila bi činjenica što je osnivač prvih srpskih bolnica, Sveti Sava, pored poznavanja uređenja vizantijskih bolnica u Carigradu, bio dobro upućen i u poznavanje terapijske vrednosti pojedinih lekova koje je koristila medicina toga doba. O ovome nalazimo potvrdu u Teodosijevom “Žitiju Svetog Save”, u kojem on govori kako je Sveti Sava pri svom povratku iz Jerusalima posetio sultana u Aleksandriji i da mu je ovaj dao znatnu količinu arapskih lekova (balsamovo ulje, aloje, lekove sa aromatskim svojstvima). Navedeni lekovi imali su vrlo široku primenu u srednjevekovnoj medicini (za lečenje rana, kompletnih fraktura prstiju, oboljenje digestivnog aparata, itd), a njihova terapijska vrednost ne može se negirati ni sa gledišta savremene medicine.
Navedene činjenice jasno govore da razvoj medicine kod Srba u to doba nije otpočeo na neukim temeljima njihove narodne empirije, već na dobrom poznavanju vizantijske medicine, koja je, slično kao i njihova kultura, predstavljala nastavak antičke medicine, za koju je bila genetski vezana. Prirodno je da se pri ovome ne može negirati veliki uticaj sa Zapada, jer je srpska srednjevekovna medicina u svojoj suštini predstavljala sintezu vizantijske i zapadnjačke medicine.
Od medicinskih spisa nastalih u manastiru Studenica ostao nam je sačuvan samo jedan. Taj spis nosi naslov Damaskina Jovana o čoveku, i šta je čovek. Danas se ovaj nalazi u Univerzitetskoj biblioteci u Bolonji. Kao prva bolnica osnovana na teritoriji stare srpske države, bolnica manastira Studenice će ostati trajni spomenik ne samo srpske medicine već i kulture.
Sveti Sava je propagirao umerenost u svemu, harmoničan i izbalansiran život, doslednost u veri i snagu molitve kao nešto što omogućuje zdraviji u duži život. Na povratku iz hodočašća u Jerusalimu, prolazio je kroz Bugarsku, gde se razboleo i umro u Velikom Trnovu 12. januara 1235. godine. Telo mu je preneseno u manastir Mileševa, koji postaje mesto hodočašća. Mošti Svetoga Save zaista behu za Srbe nepresušni izvor svakog plemenitog nadahnuća, lek za bolesne i nesrećne.
Uspon srednjevekovne medicine doživljava svoj krah sa napredovanjem Turaka, koji su 1595. godine, po naređenju Sinan-Paše, spalili mošti Svetoga Save na Vračaru, a pepeo razvejali da bi kaznili srpski narod za neposlušnost. Time je duh Svetoga Save zauvek ostao ”neuništiv”.
